Γράφει η Αργυρώ Χ.
Στην πνευματική αυτή αφύπνιση που συντελέστηκε στον ελλαδικό χώρο την περίοδο αυτή, υπήρξαν αρνητικές αντιδράσεις κυρίως από τον ανώτερο κλήρο, τους αριστοκρατικούς κύκλους του Φαναρίου και τους κοτζαμπάσηδες.
Ο ανώτερος κλήρος και ο Πατριάρχης που ήταν ο θρησκευτικός ηγέτης των Ορθοδόξων Χριστιανών ήταν οι φορείς που είχαν την ευθύνη της θρησκευτικής καθοδήγησης του ποιμνίου τους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την παραχώρηση σ' αυτούς ιδιαιτέρων προνομίων από το Σουλτάνο. Από φόβο μήπως χάσουν τα προνόμιά τους, προσπαθούσαν να καταπνίξουν την οποιαδήποτε επαναστατική κίνηση των υποδούλων Ελλήνων.
Χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της αντίδρασης είναι η Πατριαρχική εγκύκλιος, που απευθύνεται προς τους Επτανήσιους τον Σεπτέμβριο του 1798:
" Ο πονηρός και αρχέκακος όφις, αφού δολίως επλάνεσε την ανθρωπότητα (....), επινοήσας το γένος των Γάλλων δεκτικώτερον της πονηρίας, έχυσε δαψιλώς εις τας ψυχάς αυτών τον ιόν της αποστασίας, βασιλοκτονία, αθεϊα, αναρχία, με το δέλεαρ της Ελευθερίας και της Ισότητος, καταπάτησις θεσμών, αθέτησις φιλίας", απέδειξαν τους Γάλλους "ολετήρας της ανθρωπότητος, αντάρτας του Θεού και λυμεώνας της κοινής ευταξίας και ειρήνης. Επιβουλόμενοι την κραταιά αυτοκρατορία του σουλτάνου, δολίως με διάφορα γράμματα απατηλά" επιχείρησαν "να διεγείρουν τους υποκείμενους λαούς της εις ακαταστασίαν και ανταρσίαν". Γι' αυτό " προτρέπομεν πάντας υμάς (...) όπως, άμα τω λαβείν την ημετέραν πατριαρχικήν ταύτην επιστολή ενούμενοι με τας συμμαχούσας δυνάμεις να συναγωνισθήτε και υμείς με ζήλον και προθυμίαν εις αφανισμόν των απίστων τούτων Γάλλων..." ...
Στο μεταξύ άγριος διωγμός, όχι μόνον εκείνων που συνέπραξαν με τους Γάλλους, αλλά και όλων εκείνων που τυχόν τους συμπαθούσαν ή απλώς έτρεφαν "ιδέας της συχαντεράς παρά Θεού και ανθρώπων Γαλλικής δημοκρατικής διοικήσεως".
Οι Φαναριώτες ήταν η ιδιαίτερη εκείνη τάξη των Ελλήνων που κατοικούσε στην συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης. Ήταν η αριστοκρατική τάξη των Ελλήνων, από την οποία εξελέγοντο ανώτεροι υπάλληλοι του Οθωμανικού κράτους. Όπως και ο Πατριάρχης απολάμβαναν και ιδιαίτερων προνομίων . Ο ρόλος των Φαναριωτών στην αφύπνιση και την απελευθέρωση του Γένους υπήρξε αμφιλεγόμενος. Μελετητές της εποχής εγκωμιάζουν τις υπηρεσίες που προσέφεραν στο Έθνος και άλλοι στιγματίζουν τη δουλοπρεπή στάση τους έναντι των Τούρκων.
Είναι γεγονός ότι αντίδραση των Φαναριωτών προς τις ιδέες του Διαφωτισμού υπήρξε έντονη. Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις.
" Οι Φαναριώτες - όπως όλες οι αριστοκρατικές ηγετικές και ηγεμονικές τάξεις (έστω και αν η εξουσία τους ήταν δοτή από τους Τούρκους) είχαν μια έντονη αντίληψη της ''κάστας'', δηλαδή τη νοοτροπία μιας περιορισμένης τάξης στενά κλειστής και αρπακτικής που πίστευε στη θεόθεν κοινωνική και βιολογική ανωτερότητα της. Ο Ιακωβάκης Ρίζος Νερουλός (1778- 1850), λόγιος από την ίδια συντηρητική κάστα των Φαναριωτών, τους παρουσιάζει συχνά με τα πιο ζοφερά χρώματα -έστω και αν είναι φανερή η πρόθεση του να τους δικαιολογήσει. Τους χαρακτηρίζει ραδιούργους, απάτριδες, με μοναδική βλέψη το δοσμένο από τους Τούρκους αξίωμα του ''ασποδάρου'' ή του ''μεγάλου λογοθέτη''.
Οι κοτζαμπάσηδες είναι άλλη μερίδα Ελλήνων, που αντιτάχθηκε στις ιδέες του Διαφωτισμού. Με ιδιαίτερα προνόμια, και αυτοί από τον Σουλτάνο ήταν υπεύθυνοι για την εύρυθμη διοίκηση των κοινοτήτων και την είσπραξη των φόρων για λογαριασμό των Τούρκων. Τα ιδιαίτερα προνόμια που απολάμβαναν δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να τα χάσουν.
Στα ''Απομνημονεύματα'' του ο Φωτάκος, αναφέρει τα εξής: "Οι κοταμπάσηδες ή προύχοντες δεν ήσαν λαοπρόβλητοι, καθώς τινες γράφουσι και λέγουσιν, αλλ' ήσαν ένα σώμα ενωμένον δια του μεταξύ των συμφέροντος. Είχαν και αυτοί σύστημα, αν και τούτο εδιαιρείτο εις δύο, έκαστον των οποίων παρηκολούθει και υπηρέτει την διαίρεσιν και τη Φατρίαν των Τούρκων και με το φρόνημα των Τούρκων έτρεχεν... αυτοί διοικούσαν, διότι αυτοί έδιδαν συμβουλάς σχέδια να τα εφαρμόζουν οι Τούρκοι προς το συμφέρον των, και δια να καταβάλλουν τους εναντίους των, δηλαδή την φατρία των άλλων Τούρκων και των ακολουθώντων Ελλήνων. Έκαστη Φατρία ήθελε να έχει την εξουσίαν δια να διοική τον τόπον και δια να πλουτή, και δια να την αποκτήση, έστελλεν εις πρωτεύουσα έδραν του Σουλτάνου πληρεξουσίους της.... Και η μία και η άλλη Φατρία εξώδευαν, και οποιαδήποτε έπειτα αφαίνετο νικήτρια, και είχε τον πασάν ιδικό της, όλα τα γενόμενα έξοδα τα συνελόγιζεν εις βάρος των ραγιάδων".
Κάπως έτσι είχαν τα δρώμενα του Ελληνισμού κατά την περίοδο αυτή. Τα ιδιαίτερα, λοιπόν, προνόμια που απολάμβαναν οι τάξεις αυτές των υποδούλων Ελλήνων δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να τα χάσουν. Η όλη αναταραχή που δημιουργήθηκε με την αφύπνιση του Ελληνισμού, λόγω του Διαφωτισμού, δημιούργησε τριγμούς στο οικοδόμημα της εξουσίας που είχαν στήσει. Επόμενο ήταν ν αντιδράσουν, επιτιθέμενοι ενάντια σε οποιονδήποτε προσπαθούσε να αναταράξει τα ''λιμνάζοντα ύδατα''.
Ο Τάσος Βουρνάς αναφέρει τα εξής για το θέμα: "Η μάχη του διαφωτισμού με τον τουρκοκίνητο σκοταδισμό είναι μια από τις λαμπρότερες σελίδες των πνευματικών αγώνων του προεπαναστατικού και του επαναστατημένου ελληνισμού μέσα στα πλαίσια της εθνικής μας ανέλιξης: από τη μια μεριά οι προοδευτικοί διανοούμενοι, οι αναθρεμένοι με τα νάματα της αστικής ιδεολογίας, με μοναδικό όπλο την πέννα τους, εκτεθειμένοι στο θανάσιμο κίνδυνο του διωγμού και από την αντίπαλη όχθη ο ανώτατος μηχανισμός της Εκκλησίας με τους ιδεολογικούς βαστάζους του σκοταδισμού, και την ολόπλευρη συμπαράσταση του Τούρκου δυνάστη και της κοινωνικής συντήρησης. Μάχη μεγαλειώδης που κερδίθηκε, παρά τις παλιδρομήσεις της, και την αντιξοότητα των συνθηκών και προετοίμασε ιδεολογικά το έθνος για το μεγάλο σηκωμό. "
Βιβλιογραφία: Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΑ'
Σημείωση:
Τα ως άνω γραφόμενα αποτελούν απόσπασμα από την Πτυχιακή μου εργασία στο Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Με θέμα: " Η επίδραση των ιδεών του Ρουσσώ στην Ελλάδα κατά την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού "
Με υπεύθυνο καθηγητή : Α. Παπαϊωάννου
κατά το Ακαδ. Έτος 1996-97
.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου